मंत्र म्हणजे “मननात् त्रायते इति मंत्रः” — जो मनाचा उद्धार करतो, मनाला शुद्ध करतो, तो मंत्र.मंत्र हे संक्षिप्त आणि शक्तिशाली ध्वनीरूप असतात. प्रत्येक अक्षरात विशिष्ट स्पंदन असते. मंत्राचा उच्चार योग्य प्रकारे केल्यास तो ऊर्जा निर्माण करतो. हे देवतांच्या बीजस्वरूपात असतात. मंत्र म्हणजे देवतेला उद्देशून उच्चारलेला छोटा शक्तिशाली जप. जे स्पंदन व ऊर्जेचा अनुभव करवतात. मंत्राची लांबी १ ते काही शब्द असते. त्यांच्या उच्चारण्यामुळे ध्यान केंद्रित होते आणि ऊर्जा व मनःशांती मिळते.
स्तोत्र म्हणजे “स्तुयते इति स्तोत्रम्” — ज्यातून देवतेची स्तुती (प्रशंसा) केली जाते ते स्तोत्र.स्तोत्रे ही श्लोकांच्या स्वरूपात रचलेली असतात. यात देवतेचे गुण, स्वरूप,शक्ती आणि लीला वर्णिली जाते. उच्चार केल्याने भावना जागृत होतात, मन भक्तिभावाने भरते.साधारणपणे संत, ऋषी किंवा भक्तांनी रचलेली असतात.
थोडक्यात मंत्र हे देवतेशी थेट ऊर्जात्मक जोड निर्माण करतात, तर स्तोत्र हे त्या देवतेशी भावनिक व भक्तिपूर्ण नातं दृढ करतात.
----------------------------------------------------------------------------------------
गायत्री मंत्र
ॐ भूर्भुवः स्व: तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि धियो यो नः प्रचोदयात् ॥
वेदांतील सर्वश्रेष्ठ व सर्वाधिक पवित्र मंत्र. ऋग्वेद (३.६२.१०) मध्ये आढळतो. आम्ही त्या परम तेजस्वी, वंदनीय सविता देवाचे (सूर्यस्वरूप परमेश्वराचे) ध्यान करतो.तो देव आमच्या बुद्धीला योग्य दिशेने प्रेरणा देवो, आमचे विचार, कर्म आणि जीवन सत्य, धर्म आणि कल्याणाकडे नेवो.हा मंत्र म्हणजे केवळ सूर्याची प्रार्थना नव्हे, तर संपूर्ण विश्वाचे चेतन तत्त्व असलेल्या परमात्म्याचे ध्यान आहे.ज्याच्याकडून प्रकाश, ज्ञान आणि शक्ती येते — त्याला आपण नम्रतेने विनंती करतो की, “हे प्रभो! आमच्या बुद्धीला, मनाला आणि कर्माला योग्य दिशा दे. अंधार, अज्ञान आणि अधर्म दूर कर.”
----------------------------------------------------------------------------------------
महामृत्युंजय मंत्र
ॐ त्र्यम्बकं यजामहे सुगन्धिम् पुष्टिवर्धम् उर्वारुकमिव बन्धनान् मृत्योर्मुक्षीय मामृतात् !!
हा अत्यंत पवित्र मंत्र ऋग्वेद (7.59.12) व यजुर्वेद (3.60) मधील आहे. हा मंत्र केवळ मृत्यूवर विजय मिळविण्यासाठी नसून, जीवात्म्याला अमृतस्वरूप परमात्म्याशी एकरूप करणारा मंत्र आहे. “ॐ” म्हणजे ब्रह्म, सृष्टीचा मूलनाद. “त्र्यम्बकं” म्हणजे तीन डोळे असलेले शिव. “यजामहे” म्हणजे पूजन करणे, उपासना करणे, आदराने अर्पण करणे. “सुगन्धिं पुष्टिवर्धनम्” म्हणजे सत्वगुणाचा प्रसार(जसे फुलातून सुगंध बाहेर पडतो तसेच साधकातून देवत्व झळकते). “पुष्टिवर्धनम्” म्हणजे जो आत्मशक्ती वाढवतो, शरीर, मन आणि प्राण या तिन्हींच्या संतुलनाला पोषण देतो. “उर्वारुकमिव बन्धनान्” -“उर्वारुक” म्हणजे पिकलेली काकडी (पिकल्यावर ती सहज वेलीतून सुटते), ही काकडी म्हणजे जीवात्मा आणि वेल म्हणजे संसाराचे बंधन. जसे पिकलेले फळ सहज सुटते तसेच ज्ञानी जीव, शरीर-संवेदनांच्या बंधनांतून मुक्त होतो. इथे मृत्यू म्हणजे देहत्याग नव्हे, तर अविद्येचा नाश — म्हणजे “मी शरीर आहे” या भ्रमातून मुक्ती. थोडक्यात मृत्यूवर नव्हे, तर मरण्याच्या भीतीवर विजय मिळव. जोपर्यंत आपल्याला “मी शरीर आहे” ही भावना आहे, तोपर्यंत मृत्यू भयावह वाटतो. पण “मी आत्मा आहे — अमृतस्वरूप शिवाचा अंश आहे” हे जेव्हा अनुभवात येते,तेव्हा मृत्यू म्हणजे केवळ देहाचा विसावा — आत्मा कधीच मरत नाही.
----------------------------------------------------------------------------------------
श्री गणेश मंत्र
वक्रतुण्ड महाकाय सूर्यकोटि समप्रभ।
निर्विघ्नं कुरु मे देव सर्वकार्येषु सर्वदा॥
हा मंत्र आपण कोणतेही शुभ कार्य, यात्रा, अध्ययन, व्यवसाय किंवा नवीन आरंभ करण्यापूर्वी म्हणतो.हे वक्रतुण्ड, विशालकाय आणि कोट्यवधी सूर्यांप्रमाणे तेजस्वी गणेशदेवा! कृपया माझी सर्व कामे नेहमी अडथळ्यांविना पूर्ण होऊ देत.गणपती हे विघ्नहर्ता म्हणजे अडथळे दूर करणारे देवता आहेत. त्यांच्या कृपेने विचार स्वच्छ होतात, निर्णय योग्य होतात, आणि यशाचा मार्ग खुला होतो.
----------------------------------------------------------------------------------------
श्री विष्णू मंत्र
मङ्गलम् भगवान विष्णुः, मङ्गलम् गरुडध्वजः।
मङ्गलम् पुण्डरी काक्षः, मङ्गलाय तनो हरिः॥
हा श्लोक प्रामुख्याने पूजेच्या आरंभी किंवा समाप्तीला उच्चारला जातो. चला याचा अर्थ आणि भावार्थ सविस्तर समजून घेऊ या. भगवान विष्णू, गरुडध्वजधारी, कमलनयन आणि हरि, हे सर्व माझ्या जीवनासाठी मंगल (शुभ) असोत."हे प्रभो, तुमचे स्मरण, तुमचे रूप आणि तुमची कृपा माझ्या जीवनात सदैव शुभत्व आणो." श्रीविष्णू हे संरक्षणाचे प्रतीक आहेत. त्यांच्या स्मरणाने — मन शांत होतं, विचार स्थिर होतात आणि दैवी शुभशक्ती आकर्षित होते.
----------------------------------------------------------------------------------------
श्री देवी
सर्वमङ्गलमाङ्गल्ये शिवे सर्वार्थसाधिके ।
शरण्ये त्र्यम्बके गौरि नारायणि नमोऽस्तु ते ॥
हा श्लोक देवी महात्म्य (दुर्गासप्तशती) मधील आहे. ह्यात देवीला सर्वदेवतांच्या शक्तींचे एकत्र रूप मानले गेले आहे म्हणून ह्यात गौरी आणि नारायणी यांचा एकत्र उल्लेख आहे. सर्व मंगलांमधील श्रेष्ठ मंगलस्वरूपिणी, सर्व शुभत्वाची मूर्तिमंत रूप, शिवे म्हणजे पार्वती, हे कल्याणदायिनी,भक्तांची सर्व उद्दिष्टे (धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष) पूर्ण करणारी, शरण येणाऱ्यांना रक्षण देणारी, तीन नेत्र असलेली, म्हणजेच सर्वकाळ,सर्वत्र, सर्वज्ञ शक्ती असलेली, प्रकाशस्वरूप, शुद्धता, सौम्यता आणि करुणेचे प्रतीक असलेली, विष्णूची अर्धांगिनी, जगाची पालनकर्ती,नारायणी, तुला माझा साष्टांग नमस्कार असो.
----------------------------------------------------------------------------------------
श्री देवी
नमो देव्यै महादेव्यै शिवायै सततं नमः।
नमः प्रकृत्यै भद्रायै नियताः प्रणता स्मताम्॥
हा श्लोकही दुर्गासप्तशती (देवीमहात्म्य) मधील आहे — आणि तो देवीची नम्र भावनेने केलेली प्रार्थना दर्शवतो.या श्लोकात देवीला महादेवी, शिवा आणि प्रकृती या सर्वरूपांनी नमस्कार अर्पण केला आहे. नमस्कार, वंदन त्या देवीला, दैवी शक्तीला, सर्व देवतांच्या अधिष्ठात्री परमशक्तीला,कल्याणमय, मंगलस्वरूपिणीला, जी सदैव, नेहमीच सृष्टीची मूल कारणीभूत शक्ती बनून राहिली आहे, निसर्गस्वरूप असलेल्या, शुभ, कल्याणकारी रूप असलेल्या देवीला आम्ही निष्ठेने, एकाग्रतेने नम्रपणे शरण जात आहोत.
----------------------------------------------------------------------------------------
श्रीकृष्ण
ॐ कृष्णाय वासुदेवाय हरये परमात्मने ।
प्रणतः क्लेशनाशाय गोविंदाय नमो नमः ॥
हा भागवत पुराणातील आणि काही प्रमाणात विष्णु पुराण व महाभारत (हरिवंश पर्व) मधील कृष्णस्तुतींपासून प्रेरित श्लोक आहे. ॐ म्हणजे परमशक्तीचा मूल नाद; सर्व सृष्टीचा आरंभ आणि शेवट, वसुदेवपुत्र,परंतु तत्त्वार्थाने — जो सर्व विश्वात व्यापलेला आहे (“वसु” म्हणजे जग, “देव” म्हणजे चेतना) त्याला , सर्व पाप,दुःख आणि मोह हरून नेणाऱ्या त्या हरिलाच, सर्व जीवांत वसणाऱ्या सर्वोच्च आत्म्याला, नम्रतेने नतमस्तक होऊन, सर्व क्लेश (दुःख, मानसिक ताण, पापफळ) नष्ट करणाऱ्या त्या शक्तीला, गोविंदाय- जो इंद्रियांचे (गो) नियंत्रण करणारा, जो पृथ्वीचा रक्षक आहे, त्या अशा श्रीकृष्णाला वारंवार नमस्कार.
